Trong một lần đi bộ trên phố ở châu Âu, tui thấy một người đàn ông đang quét rác. Ông lặng lẽ làm việc, dáng vẻ hơi khắc khổ, tóc xoăn, da sậm màu, ánh mắt thì lại rất hiền. Tui cười chào thì ông cũng gật đầu lại. Không có gì đặc biệt cho đến khi tui nghe mấy người bạn Tây lẩm bẩm: “Gypsy đấy, kệ đi”.
Lúc đó, tui chưa hiểu lắm. Nhưng cái cách họ nói — nửa coi thường, nửa xa lánh — khiến tui thấy có gì đó không ổn. Tò mò, tối về tui tra Google. Và rồi tui như lạc vào cả một lịch sử dài của sự kỳ thị và lãng quên, kéo dài hàng trăm năm, đối với một dân tộc mà trước đây tui gần như chẳng hề biết tới: Người Digan – hay còn gọi là Romani.
10 triệu người, sống rải rác và... bị lãng quên
Tính đến hiện tại, có khoảng 10 đến 12 triệu người Digan sinh sống tại châu Âu. Đặc biệt, Thổ Nhĩ Kỳ có số lượng lớn nhất với 2,8 triệu người, tiếp theo là Romania (1,9 triệu), Tây Ban Nha (1,5 triệu) và Pháp (1,2 triệu). Dù sống ở khắp châu Âu, họ lại là cộng đồng bị phân biệt đối xử nhiều nhất.
Theo một khảo sát của Liên minh châu Âu năm 2019, có đến:
• 68% người Digan bỏ học trước tuổi 16
• 80% sống dưới mức nghèo khổ
• Chỉ 43% có việc làm được trả lương hợp pháp
• Và có tới 1/3 số hộ không có nước máy, gần một nửa không có toilet trong nhà
Tui đọc tới đây mà giật mình. Ngay giữa châu Âu văn minh, vẫn có một cộng đồng sống như thể “ngoài rìa xã hội”.
Tại sao họ bị kỳ thị đến vậy?
Người Digan có nguồn gốc từ vùng Rajasthan, Ấn Độ, rồi dần di cư sang châu Âu vào khoảng thế kỷ 13–14, chủ yếu là để tránh chiến tranh và xung đột. Họ nói một thứ ngôn ngữ thuộc ngữ hệ Ấn-Aryan, có liên hệ với tiếng Phạn cổ.
Thế nhưng, lối sống du mục, phong tục kỳ lạ, ngoại hình khác biệt khiến họ sớm bị dán nhãn là “kẻ lạ”, là “không giống ai”. Thậm chí, vào năm 1538, Đế chế La Mã Thần Thánh ban hành sắc lệnh: "Bất kỳ ai giết người Digan sẽ không bị xem là phạm tội."
Đỉnh điểm là trong Thế chiến thứ hai, người Digan bị xếp vào nhóm “kẻ thù của nhà nước” cùng với người Do Thái. Ước tính từ 500.000 đến 1.500.000 người Digan đã bị giết trong các trại tập trung của Đức Quốc Xã – một cuộc diệt chủng mà đến tận năm 1982, chính phủ Đức mới công nhận là "tội ác diệt chủng".
Văn hóa Digan: Đặc sắc, tự do và… bị hiểu lầm
Tìm hiểu sâu hơn, tui mới thấy văn hóa người Digan đẹp và bí ẩn đến mức mê hoặc.
Họ sống trong những chiếc xe gỗ do ngựa kéo – gọi là vardo – được trang trí bằng đủ màu sắc, chạm khắc hoa văn tinh xảo, thậm chí có chiếc còn được mạ vàng. Tưởng tượng giống như căn nhà di động của cổ tích vậy. Nhưng điều thú vị là… họ hiếm khi ngủ trong xe, mà thường ngủ ngoài lều hoặc dưới gầm xe, vì theo truyền thống, như vậy mới “đúng điệu”.
Phụ nữ Digan hay mặc váy dài nhiều tầng, rực rỡ sắc màu. Váy sáng màu thì dành cho con gái trẻ, váy tối màu cho phụ nữ lớn tuổi. Mặc dù áo có thể trễ cổ, nhưng tuyệt đối không được để lộ đùi hoặc đầu gối – vì phần thân dưới bị coi là "ô uế" trong văn hóa của họ.
Đàn ông thì để tóc dài, đeo khuyên tai, và đội mũ thể hiện địa vị trong bộ tộc. Người Digan rất coi trọng "pháp tướng" – tức là ngoại hình cũng phản ánh sức khỏe và uy quyền.
Khi kết hôn, của hồi môn thường là vàng thật, đeo lên váy hoặc buộc vào khăn trùm đầu. Còn sinh con? Là cả một sự kiện thiêng liêng. Trẻ Digan khi sinh ra có ba cái tên:
• Một tên mẹ thì thầm (chỉ mẹ và con biết) để tránh bị ma quỷ nhận diện
• Một tên dùng trong cộng đồng
• Và một tên công khai khi giao tiếp với người ngoài
Tui đọc tới đó mà rùng mình. Một cộng đồng bị coi là “lạc hậu”, “kỳ quặc”, nhưng họ có một hệ thống văn hóa cực kỳ phong phú.
Sống sót, nhưng bị tổn thương dài lâu
Sau Thế chiến II, người Digan không hề được bù đắp như người Do Thái. Không có bồi thường, không được công nhận là nạn nhân chiến tranh, không có tượng đài tưởng niệm chính thức ở nhiều nơi.
Họ quay về với cuộc sống thường nhật – nhưng vẫn là bên lề.
Ở Cộng hòa Séc, dù người Digan chỉ chiếm khoảng 2–3% dân số, nhưng hơn 60% tù nhân trong trại giam là người Digan, theo thống kê năm 2019. Nguyên nhân? Họ không có giấy tờ, không được học hành, không xin được việc – nên phải làm nghề tự do, buôn bán nhỏ, hoặc tệ hơn là ăn trộm, lừa đảo để sống qua ngày.
Ở Romania, 70% người Digan sống dưới chuẩn nghèo, và trong các khu ổ chuột ở Bucharest, điều kiện sinh hoạt tồi tệ hơn rất nhiều so với mức trung bình châu Âu:
• Nhiều hộ không có điện,
• Không có nước sạch,
• Và không có nhà vệ sinh.
Ở Slovakia, chuyện triệt sản phụ nữ Digan không có sự đồng ý từng gây chấn động châu Âu, đặc biệt trong giai đoạn 1979–2001. Có những phụ nữ sinh mổ, tỉnh dậy thì mới biết… mình đã không thể có con nữa.
Văn học – âm nhạc: Nơi họ tỏa sáng
Nhưng thật kỳ lạ, trong khi xã hội xa lánh, thì nghệ thuật lại mở cửa đón người Digan.
Tui cá là Anh em ai cũng từng nghe điệu Flamenco của Tây Ban Nha – chính là một phần di sản âm nhạc chịu ảnh hưởng sâu sắc từ người Digan. Họ hát hay, múa đẹp, chơi nhạc cực cuốn. Gánh hát của họ đi khắp nơi, biểu diễn tự do, phóng khoáng – đúng chất gypsy.
Trong văn học, người Digan cũng để lại hình ảnh khó phai:
• Nhân vật Esmeralda trong Thằng gù nhà thờ Đức Bà
• Nàng Carmen trong vở opera nổi tiếng
• Và cả trong văn Việt, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường từng ví dòng sông Hương là:
“Một cô gái Digan phóng khoáng và man dại.”
Họ là hiện thân của sự tự do, hoang dã, và không khuất phục.
Họ bây giờ ra sao?
Thẳng thắn mà nói: họ vẫn bị kỳ thị nặng nề.
Tại châu Âu, phần lớn trẻ Digan vẫn không được học đến nơi đến chốn.
Tỉ lệ bỏ học sớm ở nhóm này là 68%, trong khi ở người bản địa chỉ khoảng 12%.
Chỉ 18% trẻ em Digan được học lên bậc phổ thông trung học, và nhiều trẻ còn bị xếp vào… trường dành cho trẻ khuyết tật trí tuệ (dù hoàn toàn bình thường).
Tình trạng thất nghiệp thì cao hơn hẳn. Trong khi EU có tỷ lệ thất nghiệp khoảng 6–7%, thì người Digan gần 60% không có việc làm.
Y tế thì càng tệ hơn. Gần 1/4 người Digan không có bảo hiểm y tế, 1/3 hộ không có nước máy, nhiều người sống chen chúc 6–10 người một phòng.
Và trong thời kỳ đại dịch Covid, nhiều chính phủ Đông Âu còn công khai đổ lỗi cho người Digan là nguyên nhân lây lan bệnh, chỉ vì… họ thường xuyên di chuyển.
Có tia sáng nào không?
Có. Nhưng còn rất yếu.
Một vài quốc gia như Tây Ban Nha đã bắt đầu thay đổi. Chính phủ nước này dành 37 triệu đô la mỗi năm để hỗ trợ cộng đồng Digan:
• Trẻ em được đến trường
• Gia đình có thể mua nhà công ích
• Người lớn được đào tạo nghề
• Ai tuân thủ chương trình, được hỗ trợ tài chính
Nhờ vậy, hiện tại 85% người Digan ở Tây Ban Nha biết chữ, tỷ lệ đi học cao hơn, số người có việc làm cũng tăng dần.
Nhưng không phải nước nào cũng có ngân sách, hay thiện chí như vậy. Và quan trọng hơn hết, tui nghĩ: sự bình đẳng không chỉ đến từ chính sách – mà đến từ tư duy của cộng đồng xung quanh.
26.3.2025
